Eðitim ve Felsefe

Eðitimde Felsefenin Yeri ve Önemi

                                                            Felsefesi olmayan bir milletin mektebi olmaz (N. Topçu).

                                                            Toplumlar, felsefi temelleri kadar saðlamdýrlar (A. Alatlý).

                                                            Felsefesiz yaþamak, gözü kapalý yaþamaktýr (R. Descartes).

Nasýl ki, düþünce olmadan, eylem olmazsa; belirlenmiþ bir eðitim felsefesi olmadan da bir eðitim anlayýþý ve eðitim sistemi olmaz. N. Topçu, bu gerçeði “Felsefesi olmayan bir milletin mektebi olmaz” sözüyle ifade etmiþtir. Eðitim felsefesi, eðitim uygulamalarýna yön verir, eðitim çalýþmalarýný yönlendirir, insanlarýn hangi amaçlar için nasýl yetiþtirileceði konusunda yol gösterir ve eðitim çabalarýnýn coðrafya, tarih, insan, toplum ve kültürel özelliklere uyumlu olarak sürmesini saðlar.

Eðitim açýsýndan felsefenin en önemli görevi, eðitim için bir deðerler ve hedefler sistemi geliþtirmektir. Felsefe bunu yaparken toplum gerçeðinden yola çýkar; yani toplumun kültürel deðerlerini, insan ve toplumsal özelliklerini dikkate alýr. Eðitim ise, felsefe tarafýndan ortaya konulan bu ilke ve hedeflerin nasýl gerçekleþtirileceði ve istenilen özelliklerin insanlara nasýl kazandýrýlacaðýyla ilgilenir.

Kýsacasý, bir eðitim sisteminin temel hedefleri ve felsefesi, ilgili kiþi ya da toplumlarýn, inançlarý, örf ve gelenekleri, tarihi geçmiþleri, gelecek tasavvurlarý, insan ve toplum özellikleri, hatta iklim ve coðrafi durumlarý dikkate alýnarak belirlenmelidir. Aksi taktirde, yabancýlaþma, toplumsal çözülme ve kaos kaçýnýlmaz olur.

“Eðitimi; insaný, bedensel,  zihinsel, duygusal ve entelektüel yönden geliþtirme, bir iliþkiler aðý ortamýnda toplumsallaþtýrma, milli kültür, evrensel deðerler ve ahlaki erdemlerle donatma ve etkin bir yaþam sürmesini saðlayacak bilgi ve beceriler kazandýrma çabalarýnýn toplamý” olarak tanýmlayabiliriz.

Ýlk çaðlardan beri, eðitimin amaçlarý konusunda görüþler ileri süren düþünür ve eðitimciler konuyu genel olarak birey ve toplum açýsýndan ele almýþlardýr. Eðitimin bireysel hedeflerine aðýrlýk veren düþünür ve eðitimciler, bireyi temel alan ve daha özgürlükçü bir eðitim anlayýþýný savunurken, toplumsal hedeflere aðýrlýk veren düþünür ve eðitimciler ise toplumcu ve disiplinci bir eðitim anlayýþýný öne çýkarmýþlardýr.

Bu ayrýþmanýn bir sonucu olarak, tarihsel süreçte biri birey, diðeri toplum eksenli olmak üzere iki eðitim anlayýþý geliþmiþ ve bugünlere taþýnmýþtýr. Bu iki yaklaþým günümüzde “öðrenci merkezli eðitim” ve “öðretmen merkezli eðitim” tanýmlamalarýnda da kendini göstermektedir. Dahasý, bu yaklaþýmlar fertçi ve hürriyetçi eðitim, toplumcu ve disiplinci eðitim olarak da adlanmaktadýrlar.

Din, devlet, vatan, eðitim kurumlarý kýsaca her þeyin birey için olduðunu, bireyin baský altýna alýnmamasý hatta tam tersine özgür býrakýlmasý gerektiðini ileri süren “Bireyci ve özgürlükçü” eðitim anlayýþý, Batýda, Rousseau, Ellen Key, Herbart Spencer ve Jean Marie Guyeau gibi düþünürler tarafýndan savunulurken, ülkemizde ise Satý Bey ve Prens Sabahattin gibi eðitimci ve sosyal bilimciler tarafýndan temsil edilmiþtir.

Grup, cemaat ve toplumu, bireyin önüne alan ve tüm bireylerin toplumun çýkarlarý doðrultusunda þekillendirilebileceði görüþünü savunan “Toplumcu ve disiplinci” yaklaþým ise, batýda Eflatun, Hegel ve Durkheim gibi düþünürler tarafýndan, ülkemizde ise, Ziya Gökalp, Emrullah Efendi ve Ý. H. Baltacýoðlu gibi isimler tarafýndan savunula gelmiþtir. Ancak, ülkemizde son dönemlere kadar uygulanan, temelde toplumcu ve disiplinci bir tona sahip eðitim anlayýþý üzerinde bugüne kadar en çok etkili olan iki isim dýþarýda Durkheim, içeride ise Z. Gökalp olmuþtur.

Eðitime psikolojik yaklaþým olarak da bilinen “Bireyci ve özgürlükçü” eðitim anlayýþýnýn siyasi ve sosyal yansýmalarý demokratik, âdemi merkeziyetçi ve özgürlükçü toplumsal modeller olarak ortaya çýkarken, eðitime sosyolojik yaklaþým olarak da bilinen “Toplumcu ve disiplinci” eðitim anlayýþýnýn siyasi ve sosyal yansýmalarý ise merkeziyetçi, totaliter ve baskýcý toplumsal modeller olmaktadýr.

Bireyci ve özgürlükçü eðitim anlayýþýnda; fertlerin ilim, düþünce ve sanatta hür bir ortam içinde ilerlemeleri daha kolay ve hýzlý olurken diðer taraftan toplumsal sorumluluk bilincinin zayýflamasý, özgürlüðün baþýboþluða, sorumsuzluða ve nihayetinde anarþiye dönüþmesi riski söz konusu olmaktadýr. Günümüzde popüler olan ve son yýllarda Türkiye’nin de geçmeye çalýþtýðý, yapýlandýrmacý, oluþturmacý, inþacý ya da öðrenci merkezli eðitim olarak bilinen yaklaþýmlarda fertçi ve hürriyetçi eðitimle benzer idealleri paylaþýrlar.

Toplumcu ve disiplinci eðitim anlayýþýnda ise, toplumun ve devletin çýkarlarý aþýrý önemsenir ve bireyin çýkarlarýna tercih edilir. Burada, devletten bireye doðru iþleyen bir süreç söz konusudur. Devlet tanýmlayan, birey tanýmlanandýr. Sonuçta bu tür ortamlarda ifade, düþünce ve inanç özgürlüðü saðlanamamakta ve insanlar baský altýna alýnmaktadýr.

En kötüsü ise, çoðu durumlarda tüm bu uygulamalarýn, toplumun, ülkenin ya da devletin çýkarlarý denilerek, bir avuç oligarþinin egemenliklerinin devamý ve çýkarlarý için yapýlýyor olmasýdýr. Bugün, bunun örneklerini, halkla devlet arasýnda siyasi meþruiyet sorunu yaþanan birçok ülkede görmek mümkündür. Faþist ve komünist ülkelerde bu çarpýtma, devletin çekirdeðine yerleþmiþ bir zümrenin çýkarlarý adýna yapýlýrken, kapitalist ülkelerde komprador burjuvazi adýna yapýlmaktadýr. 

Nasýl ki ilaçla tedavide dozun iyi ayarlanmasý çok önemliyse, birey ile toplum, özgürlük ile disiplin, yerellik ile evrensellik arasýndaki dengenin ayarlanmasý da çok önemlidir. Bunlarýn hepsi, bir diðerine kurban edilemeyecek kadar önemli olgulardýr. Gerçekten toplumun çýkarlarý öncelenerek eðitim sistemine belirli bir içerik ve Form kazandýrýlabilir. Ancak, önemli olan bunun gerçekten toplumun, milletin ve ülkenin yararýna yapýlýyor olmasý ve toplumsal uzlaþma sonucu belirlenmesidir. Yoksa belirli bir eðitim anlayýþý, toplum adýna denilerek, belirli bir çýkar grubunun hýrs, çýkar ve egemenliklerini garanti altýna almak amacýyla dayatýlýyorsa orada bir illüzyon, bir kandýrmaca var demektir.

Yukarýda bahsedilen eðitim yaklaþýmlarýnýn her ikisi de birbirine zýt özellikler taþýmalarýna raðmen, eðitim tarihi boyunca uygulana gelmiþtir. Bu onlarýn her ikisinin de doðruluk payý taþýmalarýndan ve bazý yönleriyle insan ve toplum gerçeðine yaklaþmalarýndan kaynaklanýyor olsa gerektir. O halde yapýlmasý gereken bireysel, toplumsal ve küresel boyutlarý beraberce önemseyen ve bireyi, toplum ve tabiatla uyumlu bir þekilde geliþtiren bir eðitim yaklaþýmýnýn cari kýlýnmasýdýr.

Aslýnda, eðitimcilerin üzerinde düþünmeleri ve çözüm bulmalarý gereken ciddi bir sorunla karþý karþýyayýz. Acaba, hem ferdin hürriyetlerini garanti altýna alan, hem toplumun deðer yargýlarýný, disiplin anlayýþýný, dayanýþma ruhunu ve karþýlýklý güven ortamýný koruyan, hem de tüm insanlarla ayný dünyayý paylaþma bilinci kazandýran bir eðitim felsefesini nasýl cari kýlabiliriz.

Evrensel boyutlu düþünmenin yaný sýra yerel yaþamasýný bilen, özgür ve baðýmsýz olmanýn yaný sýra toplumsal bilinçten kopmayan… Ya da N. Hikmet’in bir þiirinde geçtiði üzere, insanlarýn; “Bir aðaç gibi tek ve hür, bir orman gibi kardeþçesine” yaþayabilecekleri, ya da Muhammed Ýkbal’in ifadesiyle “Hem kervanla yürüyüp hem de yalnýz olabilecekleri” bir eðitim uygulamasýný nasýl gerçekleþtirebiliriz.

Tüm bunlar; eðitim hedeflerinin hem birey ve toplum açýsýndan, hem de küresel kaygýlar açýsýndan ele alýnmasý gereðini ortaya koymaktadýr. Coðrafi açýdan aþkýn vataný doðu ile aklýn vataný batý arasýnda konumlanan ve tarihinde aþk ile akýl arasýnda baþarýlý sentezler gerçekleþtirebilmiþ olan Anadolu ve Anadolu insaný yukarýda bahsedilen iki eðitim yaklaþýmý arasýnda da baþarýlý sentezler yapma potansiyeline sahiptir. Dahasý, gerek eðitimde ve gerekse diðer alanlardaki baþarýmýz önemli ölçüde bunu baþarmamýza baðlý olacaktýr.