Öðretmenlik Üzerine

Öðretmenlik Üzerine

Öðretmenlik, sabýr mesleðidir, þikâyet ve tahammülsüzlüðün baþladýðý yerde öðretmenlik biter.  (N. Topçu). 

Yeryüzünde öðretmenlikten daha onurlu bir meslek tanýmýyorum.  (Diyojen).

Eðitimin tanýmýndan yola çýkarsak, eðitimciyi; eðitim sürecini iþleten kiþi olarak tanýmlayabiliriz. Bu anlamda, eðitimci; kiþinin (çocuðun/öðrencinin) çok yönlü ve çok boyutlu olarak geliþmesi, sosyal yaþam içinde toplumsallaþmasý ve hayatý boyunca kendine lazým olacak bilgi ve becerilerle donanmasý sürecinde ona yardýmcý olan, rehberlik eden ve bu süreçte tavýr, davranýþ ve özellikleriyle ona örnek olan kiþidir. 

Öðretmen ise; uzman olduðu konu ya da konularda, öðretim yöntemlerini, ders araçlarýný ve kiþisel iletiþim hünerlerini kullanarak öðretme iþini üstlenen kiþidir. Öðretmenlik; genel kültür, uzmanlýk alan bilgisi ve pedagojik Formasyonla saðlanan özel bir ihtisas mesleði olarak da tanýmlanmaktadýr.

Günümüzde öðrenci merkezli eðitim anlayýþý yaygýnlýk kazanmakta ve öðretmen, çocuðu eðiten kiþi olmaktan ziyade, ona rehberlik eden kiþi olarak kabul edilmektedir. Bu durum ise, gittikçe eðitim yerine öðretimin, eðitimci yerine ise öðretmen tabirlerinin kullanýmýný yaygýnlaþtýrmaktadýr. Hatta denilebilir ki, fertçi ve hürriyetçi eðitim anlayýþlarý daha çok öðretim ve öðretmen tanýmlarýný tercih ederken, toplumcu ve disiplinci yaklaþýmlar eðitim ve eðitimci tanýmlarýný öne çýkarmaktadýrlar. Ancak, açýktýr ki, ilköðretimde eðitimcilik Formasyonu, orta öðretimde hem eðitimcilik hem de öðretmenlik Formasyonu, yükseköðretim de ise öðretmenlik Formasyonu daha fazla önem arz etmektedir.   

Hayatýn deðiþik dönemlerinde farklý eðitim unsurlarý aðýrlýk kazanabilir. Örneðin, duygu ve estetik eðitimi hayatýn ilk yýllarýnda daha çok önem arz ederken, gençlik yýllarýnda beden eðitimi daha öncelikli olabilir. Ancak, kesin sýnýr ve dönemler çizmek mümkün deðildir ve tüm bunlar bir ömür boyu iç içe sürüp gider. Bir çocuða kiþilik kazandýrmak, aile, okul ve toplum içinde nasýl davranacaðýný öðretmek, bedensel, zihinsel ve duygusal yönden geliþtirmek daha çok eðitimcilik Formasyonu gerektirirken, onu yaþam boyu kullanacaðý bilgilerle donatmak öðretmenlik Formasyonu gerektirir.

Bir öðrenciye ilim sevgisi, okuma alýþkanlýðý ve öðrenme isteði kazandýrma iþi eðitimcinin, bu alýþkanlýklarý edindikten sonra ona, Dil Bilgisi, Matematik ve Sosyal Bilimler konusunda gerekli bilgileri aktarmak ise öðretmenin iþidir. Ancak, günümüzde bu iki iþlev yani eðitim ve öðretim olgularý iç içe geçmiþ durumdadýr ve bu iþlevleri yerine getiren kiþiler için hem öðretmen hem de eðitimci tabirleri kullanýlmaktadýr. Nasýl ki, birçok durumda, eðitim denildiðinde eðitim ve öðretim birlikte kastediliyorsa, öðretmen denildiðinde de, eðitimci ve öðretmen birlikte kastedilmektedir. Bu çalýþmada da benzer bir tutum izlenmiþtir.

Öðretmenlik Hakkýndaki Farklý Görüþ ve Yaklaþýmlar 

Bilgi çaðýndaki geliþmeler, ezbercililiðe yöneltilen eleþtiriler, kurum ya da sistem merkezli yapýlar yerine, insan merkezli yapýlara yönelme, tek tip insan yerine, düþünen, tartýþan, üreten insanlarýn yetiþtirilmesi yönündeki eðilimler insanlarý, toplumlarý ve ülkeleri eðitim üzerinde yeniden düþünmeye sevk etmekte ve alternatif eðitim arayýþlarýna yöneltmektedir. Bu yüzden, Nasýl bir eðitim? Nasýl bir öðretmen? sorularý son yýllarda her zamankinden çok daha fazla sorulur olmuþtur.

Hemen her düþünce ve felsefi sistem kendi eðitim anlayýþýna uygun bir öðretmen profili tanýmlamýþtýr.

Ýdealist felsefe; öðretmenin bilgili ve birikimli, evrensel deðerlerle donanmýþ, dürüst, insanlarý tanýmada uzman, dostça davranan, öðrencide öðrenme isteði uyandýran ve merak duygusunu güdüleyen biri olmasýný ve Sokrat’ýn soru sormaya dayalý metodunu kullanmasýný isterken,  realizm; öðretmenin, konusunda uzman, evrensel doðrularý tam ve kesin olarak bilen, akýlcý biri olmasýný öngörür.

Natüralistler öðretmenin bilgi aktaran ve ezberlettiren biri olmanýn tersine doðal ortamlarda bilgi için fýrsat ve imkân yaratan biri olmasýný isterler. Pragmatistler, eðitimin öðrenci merkezli olmasýný ve öðretmenin sadece yol gösterici olmasýný öngörürler. Marksist eðitim anlayýþýna göre ise; öðretmen iyi bir komünist, iyi bir yurttaþ, iyi bir usta ve iyi bir insan olmalý, öðrencileri sýnýf ve okul yönetimine katmalýdýr.

Varoluþçu felsefe, öðretmenin çok zeki olmasa da, yaþam dolu, canlý, öðrencileriyle doðrudan iletiþim kuran biri olmasýný öngörür. Öðretmen eðitim ortamýnda, alçak gönüllü, öðrenciye güven veren, kendisinin de farkýnda olan biri gibi davranmalýdýr. Ancak bu yolla öðrencileri etkileyebilir. Öðretmen, öðrenciye cevabý empoze edecek sorular sormamalýdýr. Kendisi de doðru cevabý bilmemelidir. Sokrat gibi davranmalý ve onun tartýþma metodunu kullanmalýdýr. Yaþamýn anlamýyla ilgili sorular sorarak, kiþinin kendi doðrusunu oluþturmasý için durum, ortam ve fýrsatlar yaratmalýdýr.

Varoluþçu öðretmen öðrencilerine, herkesin kendi hayatýna hâkim olacaðýný ve onu yönlendirebileceðini, bir baþkasýnýn, bu hayata müdahale hakký olmadýðýný ýsrarla belirtmelidir. Öðretmen, öðrencilere inandýðý prensipleri ve inanma sebeplerini açýklayabilir, ancak asla bunu onlara empoze edemez. Varoluþçulara göre; “Öðretmenin temel fonksiyonu, her öðrencinin kendini gerçekleþtirme yolculuðunda ona yardýmcý olmaktýr”. Ýdealize ettikleri öðretmen tipi Sokrat’týr.

Kendi eðitim tarihimizde de birçok eðitimci-düþünür öðretmen konusunda düþünceler ileri sürmüþlerdir. 

Eðitim, týp ve düþünce tarihimizin önemli simalarýndan Ýbn-i Sina’ya göre; öðretmen dindar, dürüst, bilgili, insaflý, temiz ve kibar olmalý, çocuk eðitimi ve öðretimini bilmeli, çocuklarýn yeteneklerini tanýmalý, onlarla ilgilenmeli, onlarý yalnýz býrakmamalýdýr. Öðretmen çocuða karþý, ne onun küstahlýk yapacaðý kadar yumuþak ne de soru soramayacaðý kadar sert davranmalýdýr (Akyüz, 1999). 

Yaþadýðý çaða nispetle oldukça ileri görüþler öne süren bir eðitimcimiz olan, Amasyalý Hüseyinoðlu Ali (Alâeddin Çelebi), öðretmenlerin sabýrlý, güler yüzlü, bilgili, dürüst, tecrübeli ve çabuk öfkelenmeyen insanlar olmalarýný tavsiye eder. Öðretmenlerin, devlet adamlarýna, hâkimlere, beylere zaaf göstermemelerini, onlara yakýn olmamalarýný öðütler.

Hüseyinoðlu Ali’ye göre, öðretmenin tek iþi eðitim öðretim olmalýdýr. Öðrenciler ise, öðretmenlerine büyük saygý göstermelidirler. Öðretmen, çocuða eðitimden soðutacak derecede çok ödev vermemeli, verilen bir ders iyice öðrenilmeden diðerine geçmemeli, çocuðu dövmemelidir. Bazý zihinlerin birçok tekrardan sonra anlayabileceðini bilerek hiçbir çocuktan ümit kesmemelidir. Çünkü alýþtýrma yapan birçok zor anlayan çocuk zeki olanlarý bile geçebilir. Su aka aka taþta iz býrakýr, hasat tarladan uzun uðraþmalar sonucu alýnýr. Öðretmen de çaba göstermeli, zihinleri geç geliþen çocuklarla daha çok uðraþmalýdýr (Þeker, 1981).

Amasyalý Hüseyinoðlu Ali, özellikle, “çocuðun yaratýlýþýný tanýmak” gereðini ortaya koymakla, bireysel farklýlýklara göre bir eðitim öðretim uygulanmasýný istemekle, her çocuða uygun bir yaklaþým ve yöntem izleyerek, hiç birinden ümit kesilmemesi gerektiðini söylemekle vs. yüzyýllar sonra Avrupa’da ortaya atýlacak “yeni eðitim” anlayýþýna uygun görüþler ileri sürmüþtür (Akyüz, 99).

Amasyalý Hüseyinoðlu Ali’nin bu yaklaþýmý günümüzde, gerek toplumsal yaþamda, gerekse de eðitimde “insan odaklý” yaklaþýmlar þeklinde yansýmasýný bulmuþtur. Baþta Eflatun ve Aristo baþta olmak üzere birçok batýlý düþünürde var olan seçkinci (elitist) yaklaþýmlar yerini günümüzde, her öðrencinin öðrenmesinin mümkün ve kendine özgü bir özelliðe sahip olduðu anlayýþýna terk etmiþtir. Artýk, öðrenme ve öðrenmeye iliþkin kuramlar herkesin öðrenme tür, hýz ve kapasitesinin farklý olduðunu, uygun öðrenme olanaðý saðlandýðý takdirde her bireyin öðrenebileceðini ileri sürmektedir. Bu olgu, günümüzde “Öðrenme metodu, parmak izi kadar kiþiye özgüdür” özdeyiþiyle ifade edilmektedir.

Gerek bilimsel alanlarda ve gerekse sosyal ve siyasal alanlarda meydana gelen bu paradigmatik deðiþmeler; devlete karþý milleti, topluma karþý bireyi, okula (kuruma) karþý öðretmeni ve öðrenciyi önceleyen anlayýþlarýn geliþmesine yol açmýþtýr. Bu geliþme eðitim alanýna, “kurum merkezli yaklaþým” yerine “insan merkezli” ya da “öðrenci merkezli” yaklaþým olarak yansýmýþtýr. Öðrenci merkezli eðitim; eðitim programlarýnýn geliþtirilmesinde bireysel öðrenme özelliklerinin esas alýnmasý ve uygulamalarýn öðrencilerin potansiyellerini optimum düzeyde geliþtirecek þekilde düzenlenmesini öngörür.

Yine, eðitim tarihimizin müstesna simalarýndan olan Satý Bey (1880-1968), eðitimde esas meselenin muallim (öðretmen) meselesi olduðunu söyler. Toplumda herkesin öðretmenlik yapabileceði görüþüne þiddetle karþý çýkar ve öðretmenliðin özel yeteneklere ve bilgilere dayanan bir meslek olduðunu savunur. Ona göre, “bu gerçeðin anlaþýlmamasý maarifimizin en büyük yarasýdýr”. Satý Bey, ülkemizde eðitimin güzel bina ve laboratuarlardan ibaret görüldüðünü ve çoðu zaman bunlardan yeterince yararlanýlamadýðýný dile getirmiþtir.

Satý Bey’e göre; alelacele ve çok sayýda öðretmen yetiþtirmenin yanlýþ olduðu gibi, öðretmenleri yalnýz ahlaklý ve bilgili yetiþtirmekte yetmez. Öðretmenlik her þeyden evvel mürebbilik yani talim ve terbiye iþi demektir. Bu ise;  bir hüner, bir sanattýr. Bunun yöntem ve ilkeleri Batýda uzun inceleme ve tecrübeler sonunda belirlenip tespit edilmiþtir. Bizim muallimlerimizde en eksik olan þey bu usul ve hünerleri bilmemeleridir.

Satý Bey öðretmenlerin hizmet içi eðitimleri konusunu da ilk olarak geniþ bir þekilde ele alan ve bu konuda proje ve fikirler üreten eðitimcimizdir. Bunlarýn bir kýsmý o dönemde Ýstanbul’da uygulanmýþtýr.

Satý Bey öðretmenleri bir orduya benzetir ve þöyle der: “Bir ordu ki, harici ve maddi düþmanlara deðil, dâhili ve manevi düþmanlara karþý savaþ ile görevli! Bir ordu ki, düþmanlarýn en güçlü ve öldürücüsü olan cehaleti imha ile görevli! Milletlerin mukadderatý asýl ordularý kadar, hatta ondan daha çok, bu manevi ordularýnýn güç ve faaliyetlerine baðlýdýr.”.

Satý Bey ilk kez öðretmen-politika iliþkilerini de ele alýp incelemiþ ve bu konuda öðretmenleri aydýnlatmýþtýr. Ona göre, öðretmenlerin devletin yönetimi ve ulusal çýkarlar konusuna ilgi duymalarý doðaldýr. Fakat öðretmenler günlük politik dedikodular ile düþmanlýk ve kine sebep olan parti çekiþmelerinden uzak durmalýdýrlar (Akyüz, 1999)

Milli þairimiz M. Akif de iyi bir eðitim ve öðretim vermenin iyi muallimlerden geçtiðini söyleyerek, ülkenin içine düþtüðü sýkýntýlarýn temel sorumlusu olarak, batýnýn müspet bilimlerini deðil de, kötülüklerini alan, dini ve milli deðerlerden yoksun, halktan kopmuþ aydýnlarý ve bunlarý yetiþtiren öðretmenleri görür. Akif muallimin vasýflarýný bir þiirinde þöyle dile getirir.

                    "Muallimim" diyen, olmak gerektir imanlý,

                    Edepli, sonra liyakatli, sonra vicdanlý.

                    Bu dördü olmadan olmaz, çünkü vazife büyük...

Mehmet Akif iyi bir eðitim-öðretimde öðretmen kadar iyi ders kitaplarýnýn da önemli olduðunu belirtir. Ona göre, bizim arzulanan düzeyde bir toplum olamamamýz eðitimimizin hatasýdýr. Bizi sadece birey olarak deðil, toplum olarak da deðiþtirip geliþtirecek bir eðitime ihtiyacýmýz vardýr. M. Akif eðitimin toplumsal boyutu hakkýnda þöyle demektedir. “Bakýyorum, ayrý ayrý pekiyi adamlarýz. Bizi medeniyette dünyalar kadar geride býrakan milletlerin fertlerinde bizdeki büyüklükler yok. Sonra bakýyorum, bir yere gelince bir toplum teþkil edemiyoruz. Çünkü o eðitimden yoksunuz. Bizim muhtaç olduðumuz eðitim, asýl bu ikinci eðitimdir”.

Akif, medreseleri de þiddetle eleþtirir ve onlarý, artýk Ýbni Sina, Gazali vb. gibi ilim adamlarý yetiþtirememekle, Kur’an’ dan sadece kuru mana çýkarmakla, ve “yalancý dünya” felsefesiyle halký kandýrmakla suçlar.

Mehmet Akif, halkýn camilerde vaaz ve nasihat yoluyla eðitilmesine de çok önem verir. Bu konuda þöyle demektedir. “Camiler, halkýn aydýnlatýlmasý için en uygun yerlerdir! Fakat ne yazýk ki, cahil vaizler ve hocalar Ýslam’ý geniþ kitlelere yanlýþ anlatýyorlar ve onlarý dini hikâyelerle meþgul ediyorlar. Ziya Paþa, “bizde son derece önemli iki þey vardýr ki bile bile en yeteneksizlere verilir: Çocuk eðitimi ve kaza müdürlüðü” demiþti. Bunlara “vaizliði” de eklemek gerekir.”

Akif, vaizlerle ilgili olarak þöyle demektedir: “Ömründe medrese, mektep görmemiþ, üç beþ uydurma hadis ile sekiz on anlamsýz masaldan baþka bilgi sermayesi olmayan ümmi vaizler cami kürsülerine geçeli beri, milletimiz dini umacý gibi hayal etmeye baþladý”.

Milli þairimize hak vermemek mümkün deðil... Elifi görse deðnek, mimi görse tokmak sanan, topraðýndan ve insanýndan kopmuþ sahte aydýnlarla, eliften baþka harf, cifr’den baþka hesap bilmeyen, çaðýndan ve dünyadan kopmuþ sözde âlimler... Ýþte bu topraklarýn yüz yýllýk trajedisi...  Prof. Dr. Kemal Karpat’ýn bir söyleþi de çarpýcý bir þekilde tespit ettiði üzere, maalesef bu ülke, son 75 yýldýr entelektüel enerjisinin %75’ini her türlü derinlikten uzak bir þekilde ele aldýðý din, devlet ve laiklik tartýþmalarýyla heba etmiþtir.

Akif baþka bir yazýsýnda, vaizler için þöyle demektedir: “Vaaz bir Ýsrailiyat olacaksa vazgeçtik! Müslüman cemaate artýk içtimaiyat lazým, içtimaiyat! Doðuda, Batýda, Kuzeyde, Güneyde ne kadar Müslüman varsa zillet içinde, sefalet içinde, esaret içinde yaþadýðýný, sefil bir milletin elinde kalan bir dinin yükseltilemeyeceðini bilmeyen, anlamayan vaizi kürsüye yaklaþtýrmamalý. Vaiz milletin geçmiþini ve geleceðini bilmeli, cemaati geleceðe hazýrlamalýdýr”. 

Akif’e göre devletin çökmeye yüz tutmasýnýn nedeni, beþikte kulaða fýsýldanan ve öðretmenler, yazarlar, devlet adamlarý tarafýndan iþlenen bir hayat ve eðitim felsefesidir. Bu, dayakla eðitim vermeyi amaçlayan, korkak, ürkek, hareketsiz, karamsar nesiller yetiþtiren bir felsefedir ve en büyük hatamýz budur (Akyüz, 1999).

Öðretmen pedagoji ilminde üst düzey bir yetkinliðe sahip olmalýdýr. Bu hususta A. Mithat Efendi’ ye kulak verelim.  “Ýyi bir ana baba ve iyi bir eðitimci olmanýn ilk þartý, pedagoji ilmini hakkýyla bilmektir. Nasýl ki, bir asker, topografyasýný (yüzey þekillerini) bildiði bir arazide daha iyi savaþýrsa, çocuðun topografyasý sayýlacak pedagoji ilmini iyi bilen ana baba ya da eðitimci de, bir cihat olan çocuk eðitiminde daha baþarýlý olacaktýr. Çocuðun topografyasýndan kasýt, fizyolojik ve psikolojik durumu ile öðrenme mekanizmasýdýr”.

Öðrenmenin, parmak izi kadar kiþiye özgü bir özellik olduðunun kabul gördüðü ve çoklu zekâ kuramýnýn konuþulduðu günümüzde bu olgu çok daha önemli hale gelmiþtir.

“Ýnsan kiþiliðine saygý her sosyal problemde, ama özellikle eðitimde bilgeliðin ilk koþuludur” (B. Russell). Bir öðretmen, her þeyden önce, insan haklarýna, farklýlýklarýn kaçýnýlmazlýðýna ve hoþgörünün gerekliliðine inanmalýdýr. Öðretmen, özveri sahibi ve bilgelik bilincine eriþmiþ bir insan olmalýdýr. Öðretmenlik, hayat boyu süren bir meslektir. Bunun için, “Öðretmenin emeklisi olmaz, rahmetlisi olur” denilmiþtir.